Tiểu Thuyết Cổ Đại và Nghệ Thuật Bói Toán: Từ "Bốc Phệ" Đến "Xem Tướng Số"

Trong kho tàng văn học cổ đại Việt Nam và khu vực Đông Á, nghệ thuật bói toán không chỉ là yếu tố tâm linh mà còn trở thành công cụ nghệ thuật đắc lực trong kết cấu tiểu thuyết. Các tác phẩm như Truyện Kiều của Nguyễn Du hay Hoàng Lê nhất thống chí đều lồng ghép những cảnh bói toán, gieo quẻ mang tính biểu tượng sâu sắc. Vậy trong ngôn ngữ văn chương xưa, hoạt động này thường được gọi bằng những thuật ngữ nào?

1. "Bốc Phệ" - Nghệ Thuật Gieo Quẻ Kinh Điển

Từ "bốc phệ" () xuất phát từ Hán tự, kết hợp giữa "bốc" (dự đoán) và "phệ" (dùng cỏ thi để bói). Trong tiểu thuyết cổ, đây là phương pháp bói toán cao cấp, thường dành cho giới quý tộc hoặc nhân vật chính diện. Trong Đông Chu liệt quốc, cảnh thầy bói dùng mai rùa và cỏ thi để tiên đoán vận mệnh nước chư hầu đã phản ánh tầm ảnh hưởng của "bốc phệ" trong văn hóa chính trị. Tại Việt Nam, Lĩnh Nam chích quái cũng mô tả các đạo sĩ dùng phương pháp này để giải mã điềm lạ, như truyện "Hồ Tinh" với lời sấm về vận nước.

2. "Xem Tướng Số" - Công Cụ Kể Chuyện Đa Lớp

Khác với "bốc phệ", "xem tướng số" () thiên về phân tích tướng mạo và sinh thần bát tự. Trong Truyện Kiều, cụ Tam Hợp đạo cô đã dùng "tướng số" để vạch ra định mệnh đau khổ của Thúy Kiều: "Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau". Chi tiết này không chỉ dự báo cốt truyện mà còn chất vấn triết lý nhân sinh về mối quan hệ giữa tài năng và số phận. Tương tự, Hoa Tiên truyện sử dụng "xem tướng" như cách xây dựng kịch tính khi nhân vật chính nhận lời tiên đoán về mối tình trắc trở.

3. Biến Thể Văn Hóa Trong Tiểu Thuyết Dân Gian

Ở dòng tiểu thuyết bình dân như Tống Trân Cúc Hoa hay Phạm Công - Cúc Hoa, bói toán thường mang màu sắc kỳ ảo. Thuật ngữ "gieo quẻ" (rút thẻ) hoặc "xem bói" xuất hiện trong cảnh người nghèo khổ cầu xin thần linh chỉ lối. Khác với tính uyên bác của "bốc phệ", những cảnh này phản ánh niềm tin đơn giản vào sự can thiệp siêu nhiên. Đặc biệt, truyện Thạch Sanh mô tả Lý Thông đi xem bói để lừa Thạch Sanh, cho thấy mặt tối của việc lợi dụng tín ngưỡng.

4. Ý Nghĩa Biểu Trưng và Kết Cấu

Các nhà nghiên cứu như GS. Trần Đình Sử từng chỉ ra rằng, bói toán trong tiểu thuyết cổ thường đóng vai trò "điểm nút" kích hoạt xung đột. Lời tiên tri về số phận trong Kim Vân Kiều truyện buộc Kiều phải lựa chọn giữa hiếu và tình, từ đó dẫn dắt toàn bộ bi kịch. Mặt khác, cảnh bói toán còn là phương tiện phản ánh xã hội: Trong Nam Hải dị nhân, việc thầy bói đoán đúng nạn lụt vừa thể hiện trí tuệ dân gian, vừa phê phán tầng lớp quan lại tham lam.

5. Di Sản Trong Văn Học Hiện Đại

Dù khoa học ngày nay phủ nhận tính xác thực của bói toán, hình tượng này vẫn tồn tại như một motif văn học. Tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng chế giễu thói mê tín qua nhân vật bà Phó Đoan xem tử vi để chọn chồng cho con. Ngược lại, Chuyện cũ Hà Nội của Tô Hoài lại trân trọng ghi lại những giai thoại về các thầy tướng số nổi tiếng đất Thăng Long, cho thấy sự đa chiều trong tiếp nhận di sản này.

Từ "bốc phệ" đến "xem tướng số", nghệ thuật bói toán trong tiểu thuyết cổ đại không đơn thuần là yếu tố mê tín. Nó là tấm gương phản chiếu triết lý nhân sinh, công cụ xây dựng cốt truyện, và cầu nối giữa văn chương bác học với văn hóa dân gian. Dù xã hội đã thay đổi, những trang văn về gieo quẻ đoán mệnh vẫn khiến độc giả hiện đại suy ngẫm về mối quan hệ giữa ý chí con người và định mệnh – vấn đề muôn thuở của nhân loại.